Home / Савол-жавоблар / Эътиқодий-фиқҳий / Аллоҳ Ўзига ўхшаган бир мавжудни ярата оладими?

Аллоҳ Ўзига ўхшаган бир мавжудни ярата оладими?

БИСМИЛЛАҲИР РОҲМАНИР РОҲИЙМ

Саволнинг изоҳи: Шубҳасиз, Аллоҳ ҳар бир нарсага қодирдир. «Инналлоҳа ъалаа кулли шайин қодийр», яъни «Ҳақиқатан, Аллоҳ ҳар нарсага қодирдир» жумласи ҳар бир художўй ва мўмин инсон учун қабул қилинган бир эътиқоддир. Шунга қарамай, Аллоҳ таолонинг баъзи ишларни бажармаслигини ҳам тасаввур этиш мумкин. Бундай ҳолларда қандайига Аллоҳнинг чексиз қудратга молик эканини эътироф этиб, Уни ҳар бир ишга қодир зот деб айта оламиз?

Бир неча намуна:

  1. Қудратли Аллоҳ Ўзига ўхшаш бир вужуд ярата оладими? Агар У шундай бир ишни амалга оширса, унда Унинг шериги бўлади ва агар амалга ошира олмаса, ҳар нарсага қодир бўлган Зот ҳисобланмайди.
  2. Мисол тариқасида айтадиган бўлсак, Аллоҳ таоло улкан коинотни тoвуқнинг тухуми ичига сиғдира оладими? Албатта, коинотни кичрайтирмасдан ҳамда тухумни катталаштирмай туриб. Худди шундай, катта бир туяни кичкина игнанинг тешигидан ўтказа оладими? Игнани катталаштирмай ва туяни ҳам кичрайтирмаган ҳолда. Агар Аллоҳ таоло бундай ишни қила олмайди, десак, унда нима учун Уни қодир деб билмоғимиз лозим? Ва агар бундай бир ишни қила олади, десак, унда соғлом ақл улкан борлиқ оламнинг ундаги коинот ва сайёлар билан биргаликда тухум каби кичик бир нарсага сиғдирилишини қабул қилмайди.
  3. Аллоҳ таоло кейинчалик уни йўқ қила олмайдиган бир мавжудни ярата оладими? Ёки ўз еридан силжита олмайдиган нарсани Аллоҳ таоло ярата оладими? Бу икки савол ҳам аввалгилар сингари баҳс ва мунозарага тортади. Чунки, «қила олмайди» десак, Унинг қудратини инкор этган бўламиз. Ҳатто «қила олади» деб ҳам айтсак, Унинг қодир эканлиги савол остида қолиб, баҳслашадиган масалага айланади. Чунки, кейинчалик йўқ қила олмаган бир борлиқни яратган Зотни ҳам ҳар нарсага қодир деб бўлмайди. Ўзи яратган жисмни қимирлата олмаган бир Зотни қодир деб ҳисоблаш мумкинми?!

Жавоб: Бу саволлар нафақат ҳозирги асрда яшаётган инсон онгининг самараси эмас, балки жуда қадим даврларда ҳам бундай саволлар дин раҳнамоларига берилган ва жавоблар ҳам олинган.

Келтирилган саволларнинг қисқа жавоби шуки, қудрат қанчалик чексиз бўлса ҳам, аммо ушбу қудрат ақл ва онг тасдиқлаган ишга нисбатан тааллуқ топади. Айрим амалга ошишнинг иложи ва имкони бўлган ишлар ҳақида сўз юритганда қудрат масаласини муҳокама этиш мумкин. Аммо зотан ва моҳиятан номумкин бўлган ишлар ақл нуқтаи назаридан «ғайримумкин» ёки «маҳол» ҳисобланади. Бундай ишларга нисбатан қудратнинг тааллуқ топиши маъносиз бўлиб, бу ҳақда гапиришга ҳожат қолмайди ҳам.

Бу ўринда баъзи масалаларга изоҳ берсак. Онгмиздаги тушунчани ташқи олам билан солиштирганимизда, у икки шаклда кўринади. Биринчи турдаги тушунчалар; ташқи оламда борлиги, мавжудлиги ақл тарафидан инкор этилмаган тушунчалардир. Баъзи тушунчаларнинг ташқи оламда амалга ошиши учун қудратдан бошқа ҳеч нарсага эҳтиёж йўқ. Масалан, борлиқ олам ўзининг буюк коиноти ва сайёралари билан вужудга келган. Зеро, уларнинг ҳар бири мавжуд бўлиши зотан ва моҳиятан мумкин бир ишдир. Иккинчи турдаги тушунчаларни эса ақл тарозисида ўлчаганимизда тўсиқларга дуч келамиз. Уларнинг ташқи оламда вужудга келиши ақл нигоҳидан номумкиндир. Бу номумкинлик Яратганнинг ожизлигидан эмас, балки ўша нарсаларнинг зотан ва моҳиятан мавжуд бўлиш имкониятига эга эмаслигидан келиб чиқади.

Янада масалага бир оз ойдинлик киритсак. Ақл баъзи мавзуларни сизгичдан ўтказаркан, ўша мавзуларнинг мавжуд бўлиши номумкин эканини аниқлайди. Яъни нуқсон Яратганнинг қудратида эмас, балки ўша мавзуларнинг «ғайримумкин» ва «маҳол» эканлигидадир.

Масалан, жуда истеъдодли ва моҳир тўқувчидан, лой ёки сомондан бир кўйлак тўқиб бериш талаб қилинса, албатта, ўша санъаткор бу ишдан бош тортади. Худди шундай, моҳир бир рассомдан тўлқинлар устида гўзал бир расм асари яратиш талаб қилинса, албатта, ўша рассом ушбу таклифга розилик билдирмайди. Чунки, лой ва сомондан кўйлак тўқиш ҳамда тўлқин устида расм чизиш ақлга сиғмас бир ишдир ва бу ишларнинг номумкин эканлиги тўқувчи ва рассомнинг истеъдодсизлигига далил бўла олмайди.

Тўқувчи ва рассомнинг бу таклифлардан бўйин товлашлари улар ўз ишларида моҳир эмасликларига ҳеч алоқаси йўқ. Балки улар қаршисида қўйилган бундай шартлар ўша ишлар учун муносиб эмас.

Юқорида соддалаштирилган ва шунга ўхшаш бошқа ишларни амалга оширишнинг мумкин эмаслигини инсон xос бир сергаклик билан идрок эта олади. Масалан, лой ва сомон тўқувчилик учун яроқсиздир. Худди шундай, ҳаво ва сувнинг устида расм асари яратиб бўлмайди. Кундалик ҳаётимизда бундай мисолларни кўп учратамиз. Масалан, бир нарсанинг айни вақтда ҳам бўлиши ҳамда бўлмаслиги номумкин ва маҳол бир иш эканини ақл идрок этади. Қандай қилиб бир чироқ бир вақтнинг ўзида ҳам ёниши ҳамда ёнмаслиги мумкин?! Бундай нарсаларнинг номумкинлиги ақл учун ошкор бир ҳақиқатдир. Ҳатто xаёлпараст одам ҳам бу ишларнинг мумкинлигини гумон қила олмайди. Маълумоти жуда оз бир шахс ҳам иккини иккига кўпайтирганда, жавоб тўрт бўлишини билади ва жавобни ҳеч қачон ва ҳеч бир шароитда уч ёки беш дея олмайди.

Бу мисоллардан яққол кўриниб турибдики, ақлдан узоқ, ғайримумкин ишларнинг қудратга ҳеч қандай даxли йўқдир. Номумкин ишларнинг амалга ошолмаслигини қудратнинг заифлигига йўйиб бўлмайди. Фақатгина мавжуд бўлиши мумкин бўлган ишларга нисбатан қудрат ҳақида сўз юритиш мумкин.

Энди эса аввалги саволларга қайтиб кўрайлик-чи, баъзи ишларнинг номумкинлигини қандай изоҳлаш мумкин. Сатҳий кўздан кечириш билан маълум бўладики, бу ишларнинг номумкинлигини қудратсизлик томон йўйилмаганининг сабаби уларнинг ғайримумкин, ақлдан узоқ эканидир. Масалан, Аллоҳга ўхшаганнинг яратилиши ғайримумкиндир. Олимлар Аллоҳнинг сифатлари борасида сўз юритар эканлар, Унинг бирлигини мустаҳкам далиллар билан исботлаганлар. Демак, тавҳид ва яккахудолик далилларига кўра, Аллоҳнинг шериги, яъни Унга ўхшаганнинг мавжудлиги номумкиндир. Шунинг учун, Аллоҳга ўхшаганнинг яратилиши ҳам ғайримумкиндир.

Бошқа бир савол шундан иборат эдики, Аллоҳ Ўзига ўхшаганни ярата оладими? Бу савол бошқа шаклда ҳам берилиши мумкин: Аллоҳ номумкин бир нарсага борлиқ либосини кийинтира оладими? Аллоҳ Ўзига ўхшаганни яратишининг маъно-мафҳуми шуки, Унинг яратгани ҳам мумкин ва маҳдуд [чекланган] ҳамда вожиб [вужуди, бор бўлиши зарур] ва ғайримаҳдуд [чексиз] бўлиши керак. Яъни ўз-ўзидан яралмаган бир нарса ва бошқа бир мавжуд тарафидан ҳам яратилмаган бўлиши керак. Бу эса парадoкс, яъни зиддиятли бир тушунчадир. Бундай бир тушунча ақлга мувофиқ келмайди. Зеро, Аллоҳ Ўзига ўхшаганни яратган вужуд ҳам Унинг маxлуқоти бўлади, Аллоҳга ўхшаган бўлмайди. Аллоҳга ўхшаган бўлиши эса номумкиндир.

«Аллоҳнинг Ўзига ўхшаган» деганда, ўша мавжуд ҳамма жиҳатлардан Унинг каби бўлмоғи зарур. Мавжудлиги ва борлиғи бошқасига боғлиқ бўлмаган вужудга «вожибул-вужуд» дейилади. Қандай қилиб бир борлиқ ҳам «яратилган», яъни мумкин бўлсин, ҳамда «вожибул-вужуд»?!

Худди шундай, Аллоҳ таолонинг борлиқ оламни бир тухумга сиғдириши ҳамда катта бир туяни кичкина игнанинг тешигидан ўтказиши ҳам ғайримумкин ва маҳол бир ишдир. Ақлнинг ҳукми бўйича, ҳар бир нарса ўз қолипидан кичик бўлиши керак. Қолипдан катта нарсани ўша қолипга сиғдирмоқ маҳол бир ишдир. Шунинг учун ҳам, бутун бошли дунёни кичик тухумга жойлаштириш ақл идрокига зид бўлган тушунчадир. Олдинги айтилганлардан маълум бўлдики, маҳол ишларга қудрат тааллуқ топишидан сўз очиб бўлмайди. Зероки, қудрат мумкин ишларга нисбатан амалга ошадиган сифатдир.

Учинчи савол эса қуйидагича эди; Аллоҳ таоло кейинчалик уни йўқ қила олмайдиган бир мавжудни ярата оладими? Бу савол ҳам аввалги саволлар каби маҳол бир ишнинг амалга ошишини исташдир, холос. Чунки, Аллоҳ тарафидан яратилган бир мавжуд мумкин бўлмоғи лозим. Ҳар бир мумкин мавжуд эса зотан фонийликка маҳкумдир. Зотан ва моҳиятан фоний бўлмаган нарсани эса «вожибул-вужуд» деб билишга мажбурмиз. Зеро, ушбу саволга ижобий жавоб берсак, бир нарса ҳам мумкин [вужуди ва борлиғи мумкин] ҳамда вожибул-вужуд бўлади. Бир нарсанинг ҳам мумкин, ҳамда вожибул-вужуд бўлмоқлиги эса зиддиятли бир тушунчадир. Бир-бирига зид бўлган икки нарсанинг бир ўринда бирлашиши эса ақлга сиғмас бир ҳолатдир.

Аллоҳ таоло ўз еридан силжита олмайдиган бир мавжудни яратиши ҳам ўзаро зиддиятли ва парадoксикал бир тушунчадир. Чунки, Аллоҳ таоло яратган ҳар бир мавжуд маҳдуд ва чеклидир. Бироқ ўз еридан қимирлатиб бўлмайдиган бир нарса эса ғайримаҳдуд ва чексиз бўлмоғи зарур. Шунга биноан, баён қилган фикрларимиздан келиб чиқиб, ушбу саволни илгари сурамиз; ҳар бир яратилган нарса ғайримаҳдуд ва чексиз бўла оладими?! Албатта, йўқ. Зероки, яратилган ва вужудга келтирилган ҳар бир нарса шак-шубҳасиз, зотан ва моҳиятан маҳдуд ва чеклидир. Демак, учинчи саволнинг ҳар иккала қисми ҳам аввалгилар каби парадoксикал ва зиддиятли бир ишнинг амалга ошишини исташдир.

Бир сўз билан айтганда, юқоридаги савол шаклида билдирилган истаклар – зотан маҳол ишларнинг амалга ошишини исташдир. Шунга биноан, бу ишларга Аллоҳнинг қудрати тааллуқ топиши борасида суҳбат юритиш мантиқан нотўғри ва маъносиздир. Бу ишлар ақлнинг тушунча ва идроки жиҳатидан амалга ошиши мумкин бўлмаган ишлардир. Уларнинг маҳол ва номумкинлиги Аллоҳнинг қудратига бирор нуқсон етказмайди. Зероки, Аллоҳ таолонинг қудрати мумкин бўлган ишларга тааллуқ топади, маҳол ва номумкин ишларга эмас. Маҳол ва имконсиз иш эса ақл ва мантиқ ҳукмига кўра, амалга ошолмайди. 

NAJOTKEMASI.NET – Xalqaro Islomiy Axborot va Tadqiqot Markazida tayyorlandi.

Share

Check Also

Ҳазрат Али (а.с) барча Бомдод намозларини жанобат ғусли билан ўқиганларми?

БИСМИЛЛААҲИР РОҲМАНИР РОҲИЙМ Кўп ўринларда ҳазрат Али (алайҳис салом) Бомдод намозларининг ҳаммасини жанобат ғусли билан …

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.