Najot Kemasi sayti Ушбу сайт Аҳли-Байт ғояси асосидаги соф ва ҳаётбахш Ислом дини ҳақида ишончли манбаларга таяниб теран маълумотларни ҳақиқат изловчиларига тақдим этиб боради.
Related Articles
БИСМИЛЛАҲИР РОҲМАНИР РОҲИЙМ
Аллоҳ таолони мутлақо кўз билан кўриб бўлмасликни баён қилувчи тўртинчи оят:
﴿وَلَمَّا جَاءَ مُوسَىٰ لِمِيقَاتِنَا وَكَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِي أَنظُرْ إِلَيْكَ ۚ قَالَ لَن تَرَانِي وَلَٰكِنِ انظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِي ۚ فَلَمَّا تَجَلَّىٰ رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسَىٰ صَعِقًا ۚ فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ﴾
«Қачонки Мусо ваъдалашган жойимизга [Тур тоғига] келиб, Парвардигори у билан сўзлашгач, у: «Эй Раббим, Ўзингни менга кўрсатгин, токи Сенга қарай», деди. Аллоҳ унга: «Мени зинҳор кўра олмассан. Лекин мана бу тоғга қарагин, агар у ўз жойида мустаҳкам турса, сен ҳам Мени кўргайсан», деди. Бас Парвардигори у тоғга зоҳир бўлганида, уни парчалаб ташлади ва Мусо ҳушидан кетиб йиқилди. У ҳушига келгач: «Сен [кўзга кўринишдан] поксан, Сенинг даргоҳингга қайтдим-тавба қилдим ва мен мўминларнинг биринчисиман», деди». (Аъроф сураси, 143-оят)
Ҳар икки гуруҳ ўзининг хос тафсири ва изоҳи билан ушбу оятни далил ва асос қилиб келтирганлар.
Танзеҳ ақидасига ёндашувчиларнинг тафсири: Ҳазрати Мусо (алайҳис салом)нинг қавми у ҳазратдан Аллоҳни очиқ-ойдин кўришни сўрашганида, ҳазрати Мусо (алайҳис салом) уларга бунинг имкони йўқлиги ва маҳол эканлигини исботлаш учун Аллоҳ таолога хитоб қилиб: ﴾رَبِّ أَرِنِي أَنظُرْ إِلَيْكَ﴿ «Парвардигорим, Ўзингни менга кўрсатгин, токи Сенга қарай», деди. Парвардигори оламнинг жавоби икки инкорни ўз ичига олганди: Биринчи инкор ﴾لَن تَرَانِي﴿ «Мени зинҳор кўра олмассан» ва иккинчи инкор эса тоғнинг майдаланиб парчаланиши ҳамда Мусо пайғамбарнинг ҳушидан кетиб йиқилиши эди. Аллоҳ таоло тоққа зоҳир ва намоён бўлганида, юзага чиққан ҳақиқат ҳазрати Мусо (алайҳис салом)ни ўз қавмига Аллоҳ кўзларга кўринишдан пок ва муназзаҳ эканлигини айтишга ундади. Шунда ҳазрати Мусо (алайҳис салом):
﴿سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ﴾
«Сенинг даргоҳингга қайтдим-тавба қилдим ва мен мўминларнинг биринчисиман», яъни мен Сенинг кўзларга кўринмаслигингга иймон келтирган биринчи кишиман, деди.
Аммо Ашъария тоифаси эса ушбу оятни ўз ақидаларини қўллаб-қувватлайдиган тарзда изоҳлайдилар. Уларнинг айтишича, ҳазрати Мусо пайғамбар Аллоҳ таолодан Уни кўз билан кўришни сўраши, у зот бу ишнинг мумкинлигига ишонганига ишорадир ва агар Аллоҳ таолони кўз билан кўриш маҳол ва номумкин бўлиб, бу иш Унинг парвардигорлигининг шаъни-мартабасига зид бўлса эди, ҳазрати Мусо (алайҳис салом)дек бир Улул-Азм [янги шариат соҳиби бўлган] пайғамбар уни талаб қилмаган бўларди. Шунга биноан, Худони кўз билан кўришни талаб қилиш бу ишнинг мумкинлигига ишорадир ва оятдаги инкор этиш сўзи эса бу дунёга қаратилган бўлиб, ушбу иш охиратда мумкиндир.
Шу тариқа, ҳар икки гуруҳ ўз ақида ва қарашини юқоридаги ояти карима орқали баён этади ва биз бу ерда ҳар икки томоннинг манбаларига асосланиб, ушбу ақидавий масалани жуда қисқа ва лўнда шаклда тақдим этдик. Икки гуруҳнинг ушбу оятни тушунишлари ўртасидаги ошкора зиддиятни эса қуйидаги икки услубдан бири орқали бартараф этиш мумкин.
- Ички далилларга таяниб, тортишувни икки томондан бирининг фойдасига тугатиш.
- Ташқи далилларга таяниш.
Биринчи услуб қатъий ва мустаҳкам эмас. Зероки, Аллоҳ таолони кўз билан кўришнинг имкони йўқлигига ёндашадиганлар ўзлари хоҳлаган масалани исботлаш учун оятнинг ичидан ҳар қандай луғавий ёки тузилмавий далиллар келтирмасинлар, қарши томон ўша далилларни бу дунёга тааллуқли деб билиб, ушбу далиллар охиратни ҳам ўз ичига олиши учун ҳеч бир асос йўқлигини даъво қилиши мумкин.
Фақат иккинчи йўл, яъни ташқи далиллар орқали аниқ ва қаъий бир хулосага келиш мумкин. Аниқроқ қилиб айтганда, Қуръони Карим имконсиз ва маҳол нарсани баён эта олмаслигига ёки зотан маҳол бўлган нарсани қабул қилишга ундай олмаслигига таяниб, ушбу ҳақиқатни эътироф этиш лозимки, агар ақлий далиллар билан исботлаганимиздек Қуръони Каримдан олдинги ақлий босқичда Аллоҳни кўз билан кўриш маҳол ва номумкин эканлиги исботланса, у ҳолда Қуръон оятларини ўрганаётганда, ушбу оятни Аллоҳни кўз билан кўриш маъносига суриб бўлмайди деган якуний бир хулоса чиқаришимиз учун бу ақлий ҳақиқатни эътиборга олишимиз керак. Чунки, бу иш зотан номумкиндир. Демак, натижа соф танзеҳ назариясига чекланади.
Бунга қўшимча, Ашъария тоифасининг охиратда Аллоҳ таолони ҳеч бир йўналиш ва жисмонийликка эҳтиёж сезмай кўз билан кўриш мумкинлиги ҳақидаги фикрлари асл-асос ва тамойилга зиддир. Зероки асл-асос ва тамойилга кўра, кўз билан кўриш жисмонийлик билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, бу айнан соф танзеҳ ақидасига ёндашувчиларнинг фикрига мувофиқдир. Демак, агар оятнинг зоҳирий маъноси кўз ила кўришни исботлаш ва уни инкор этиш ўртасида иккаланиб турувчи бўлса, асл-асосга мувофиқ бўлган томон қабул қилинади. Магар асл-асосга мухолиф томон эса қатъий далил билан исботлансагина, у ҳолда уни қабул қилиш мумкин. Ушбу ингичка масалани эътиборга олиб, Аллоҳни кўз билан кўришни инкор қилувчилар баҳс юритилаётган ояти каримани далил қилиб келтира оладилар, ҳатто агар бошқа бир эҳтимол унинг зоҳирида мавжуд бўлса ҳам. Модомики, мазкур оятнинг зоҳиридан тушуниладиган маъно бошқа бир эҳтимолни англатар экан, Ашъариялар уни далил сифатида келтира олмайдилар, балки улар оятнинг маъноси фақат ўзлари кўзлаган нарсага далолат қилишини исботлашлари керак. Ҳолбуки улар бундай нарсани исботлай олмайдилар ва улар кўпи билан ушбу оят уларнинг раъй-фикри эҳтимолини ҳам кўтара олишини исботлашлари мумкин, бироқ улар оятда бошқа бир эҳтимол йўқлигини исботлай олмайдилар ва бу эса биз аввал айтиб ўтган Ашъария назариясининг фикрий ожизлигидир.
Агар бирор киши танзеҳ ақидасига ёндашувчилар ҳам оятдаги бошқа эҳтимолни инкор этишдан ожизлар, деса, биз унга жавобан айтамиз: Танзеҳ назарияси аҳлининг раъй-фикри асл-асосга мувофиқ эканлиги уларнинг ожизлигини қоплайди. Негаки бу ақлий аслият бошқа ақидани мантиқий ва ақлий жиҳатдан инкор этади ва шунинг учун юқоридаги ояти каримани фақат соф танзеҳ ақидасигагина татбиқ этиш мумкин. Лекин Ашъарияларнинг раъй-ақидаси ақлий аслиятга зиддир ва бу эса уларнинг бошқа фикр ва қарашлардан устун келишга ҳамда оятнинг ўз ақида-назарларига хос ва чекланганлигини исботлашга ожиз эканликларини тасдиқлайди.
Бинобарин, соф танзеҳ ақидаси мустаҳкам ва барқарор бўлиб, уни ҳеч бир ақлий ва нақлий далил билан рад этиб бўлмайди. Шундай қилиб, Ашъария тоифасининг ўз даъволарини исботлаш учун юқоридаги ояти каримани далил қилиб келтиришга уринишлари бефойда бўлиб, уларга ҳеч бир фойда келтирмайди. Ҳолбуки, танзеҳ ақидасига ёндашувчилар эса ушбу оятдан фойдаланиб, унинг зоҳиридан тушуниладиган маъно билан ўзларининг кўзлаган масалаларини исботлайдилар ва ақлий далилга асосланиб, Ашъария гуруҳининг даъвоси маҳол ва номумкин эканлигини исботлайдилар ва натижада уларнинг ақидасини рад этадилар. Бу эса Ашъарияларнинг суҳбатлари, баҳс-мунозаралари ва уларнинг шак-шубҳаларини рад этиш унинг атрофида айланадиган меҳвардир [яъни ўқдир] ва бунга яққол намуна ва мисол сифатида буюк ҳадисчи олим Шайх Садуқ ўзининг «Ат-Тавҳид» номли китобида «ما جاء في الرؤية» «Аллоҳни кўз билан кўриш ҳақида келган ҳадислар» бобида Али ибн Муҳаммад ибн Жаҳмдан ривоят қилган ҳадисни шу ерда келтирамиз. Али ибн Муҳаммад ибн Жаҳм ривоят қилиб деди:
«Мен Маъмун мажлисига кириб бордим, ваҳоланки унинг ёнида Имом Али ибн Мусо ар-Ризо (алайҳис салом) бор эдилар. Маъмун у ҳазратга: Эй Аллоҳ Расулининг ўғли, сиз пайғамбарларнинг маъсумлигига ишонмайсизми? деди. У ҳазрат: «Ҳа, ишонаман», дедилар. Шунда Маъмун у ҳазратдан бир неча оятлар ҳақида сўраб, шундай деди: Аллоҳ таолонинг ушбу каломининг маъноси:
﴿وَلَمَّا جَاءَ مُوسَىٰ لِمِيقَاتِنَا وَكَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِي أَنظُرْ إِلَيْكَ ۚ قَالَ لَن تَرَانِي وَلَٰكِنِ انظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِي ۚ فَلَمَّا تَجَلَّىٰ رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسَىٰ صَعِقًا ۚ فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ﴾
«Қачонки Мусо ваъдалашган жойимизга [Тур тоғига] келиб, Парвардигори у билан сўзлашгач, у: «Эй Раббим, Ўзингни менга кўрсатгин, токи Сенга қарай», деди. Аллоҳ унга: «Мени зинҳор кўра олмассан. Лекин мана бу тоғга қарагин, агар у ўз жойида мустаҳкам турса, сен ҳам Мени кўргайсан», деди. Бас Парвардигори у тоғга зоҳир бўлганида, уни парчалаб ташлади ва Мусо ҳушидан кетиб йиқилди. У ҳушига келгач: «Сен [кўзга кўринишдан] поксан, Сенинг даргоҳингга қайтдим-тавба қилдим ва мен мўминларнинг биринчисиман», деди». (Аъроф сураси, 143-оят) нима? Қандайига ҳазрати Мусо Калимуллоҳ Аллоҳ таолони кўз билан кўриш мумкин эмаслигини билмайди? Имом Ризо (алайҳис салом) унга дедилар: «Калимуллоҳ Мусо ибн Имрон Аллоҳ таоло кўзга кўринишдан устун эканлигини билар эди».[1] Лекин Аллоҳ таоло у билан сўзлашгач ва уни сирдош кўриб Ўзига яқинлаштиргач, у ўз қавми томон қайтиб, уларга Аллоҳ таоло у билан сўзлашгани ва уни Ўзига яқинлаштириб, у билан сирли суҳбат қилгани ҳақида хабар берди. Унинг қавми: «Биз ҳам Аллоҳнинг каломини сен эшитганингдек эшитмагунимизча, сенга зинҳор ишонмаймиз», дейишди. Ҳазрати Мусо (алайҳис салом) улардан етмиш кишини Парвардигори олам билан мулоқот қилиш учун танлаб, уларни «Тури Сино» тоғига олиб келди ва Аллоҳ таолонинг каломини уларга эшиттириш учун У Буюк Зотдан ўзи билан сўзлашишини сўради. Аллоҳ таоло ҳазрати Мусо (алайҳис салом) билан сўзлашди ва у кишилар Худонинг каломини олти томондан эшитдилар. Зероки Аллоҳ азза ва жалла Ўз каломини дарахтда яратиб, ундан бутун атрофга тарқатди ва натижада улар Аллоҳнинг каломини ҳар томондан эшитдилар. Улар: «Эшитганларимиз Аллоҳ таолонинг каломи эканлигига ишонмаймиз, магар Аллоҳни очиқ-ойдин кўрсак, ўшандагина ишонамиз», дейишди. Улар бу катта ва оғир сўзни тилга келтириб, такаббурлик ва ўжарлик қилишганида, Аллоҳ таоло уларга бу қилган зулмлари сабабли чақмоқ юборди ва натижада улар ҳалок бўлишди. Шунда Мусо (алайҳис салом) ўз Парвардигорига юзланиб: «Эй Раббим, мен бани Исроил ёнига қайтганимда: «Сен уларни ўзинг билан олиб кетдинг ва Аллоҳнинг сен билан сирли суҳбат қилиши ҳақидаги иддаоларинг рост бўлмагани учун сен уларни ўлдиринг», дейишса, уларнинг бу сўзига жавобан нима деб айтай?», деди. Шунда Аллоҳ таоло уларни тирилтириб, ҳазрати Мусо (алайҳис салом) билан бирга бани Исроил қавми томон юборди. Улар Мусо (алайҳис салом)га: «Агар сен Аллоҳдан Уни кўришинг учун Ўзини сенга кўрсатишини сўрасанг, У қабул қилади ва ушбу ҳолда сен бизни Унинг қандайлигидан хабардор этасан. Шунда биз Аллоҳни керакли даражада таниб оламиз», дейишди. Мусо пайғамбар уларга: «Эй қавмим, Аллоҳни кўз билан кўриб бўлмайди ва У ҳеч бир кайфият-ҳолатга эга эмас. У аломат ва белгилари билан танилади», деди. Улар: «Сен Аллоҳдан бу иш амалга ошишини сўрамагунингча биз иймон келтирмаймиз», дейишди. Шунда ҳазрати Мусо (алайҳис салом): «Эй Раббим, сен бани Исроилнинг сўзларини эшитдинг ва уларнинг хайру-маслаҳатини ҳаммадан кўра билувчироқсан», деди. Аллоҳ таоло унга ваҳий қилиб деди: «Эй Мусо, уларнинг айтган талабларини мендан сўра! Мен сени уларнинг жоҳилликлари боис жазоламайман». Айнан шу ерда Мусо (алайҳис салом) деди:
«Парвардигорим, Ўзингни менга кўрсатгин, токи Сенга қарай». Аллоҳ унга: «Мени зинҳор кўра олмассан. Лекин мана бу тоғга қарагин, агар у ўз жойида мустаҳкам турса, сен ҳам Мени кўргайсан», деди. Бас Парвардигори у тоғга [Ўзининг белги-аломатларидан бир билан] намоён бўлганида, уни парчалаб ташлади ва Мусо ҳушидан кетиб йиқилди. У ҳушига келгач: «Сен [кўзга кўринишдан] поксан, Сенинг даргоҳингга қайтдим-тавба қилдим [яъни қавмимнинг жоҳиллигидан юз ўгириб, Сени ўзим таниганим томон қайтдим] ва мен [Сенинг кўз билан кўрилмаслигингга] биринчи иймон келтирувчиман», деди».
Маъмун деди: Офарин, эй Абул Ҳасан… »[2]
Аҳли суннатнинг буюк тафсирчи олими Замахшарий ўзининг «Ал-Кашшоф» номли тафсир китобида саккизинчи пешвоимиз Имом Али ибн Мусо ар-Ризо (алайҳис салом) баён қилган ҳақиқатни англаб етиб, бу ҳақда ёзади:
Агар: «Қандай қилиб Мусо (алайҳис салом) Аллоҳ таолодан бундай нарсани сўраганлар, ваҳоланки у ҳазрат нима нарсалар Аллоҳ таоло ҳақида мумкин ва нималар мумкин эмаслигини бошқалардан кўра яхшироқ билардилар? Ва шунингдек Аллоҳ таоло кўзга кўришдан устун эканлигини ҳам яхши билардилар. Зеро, кўриш амали сезги аъзоларидан бири орқали амалга ошадиган идрок этиш бўлиб, у муайян томонда турган нарсаларга нисбатан содир бўлади, лекин жисм ва жисмоний [араз-акседент] бўлмаган нарсалар эса бирор томон ва йўналишга эга бўлиши маҳол ва номумкиндир. Ва бу нарсанинг ақлан маҳол эканлигини [яъни мантиқий имконсизлигини] жабр ақидаси [детерминизм] тарафдорларига эслатиш шарт эмас. Негаки улар биринчи марта хатога йўл қўйиб, қайсарлик кўрсатаётгани йўқ.
Қандайига Мусо (алайҳис салом) бу нарсани Аллоҳ таолодан сўраган бўлиши мумкин, ваҳоланки у ҳазратнинг қавми: «Аллоҳни бизга очиқ-ойдин кўрсат», деганидан кейин уларни зилзила тутгач, Мусо пайғамбар Аллоҳга деди:
﴿قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُم مِّن قَبْلُ وَإِيَّايَ ۖ أَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا ۖ إِنْ هِيَ إِلَّا فِتْنَتُكَ تُضِلُّ بِهَا مَن تَشَاءُ وَتَهْدِي مَن تَشَاءُ ۖ.﴾
«Эй Раббим, агар хоҳласанг, буларни ҳам, мени ҳам бундан олдин ҳалок қилардинг. Фаросатсизларимиз қилган иш туфайли бизни ҳалок қиласанми? Бу Сенинг синовингдан бошқа нарса эмас. У ила кимни хоҳласанг, йўлдан оздирасан ва кимни хоҳласанг, ҳидоят қиласан». (Аъроф сураси, 155-оят)
Шу тариқа, ҳазрати Мусо пайғамбар уларнинг қилмишларидан безиб, уларни ақлсизлар ва адашганлар деб атади?», деб айтилса,
Бунга жавобан айтамиз: Ҳазрати Мусо (алайҳис салом) томонидан Аллоҳни кўз билан кўришни сўрамоқлик, ақл-фаросатсиз ва йўлдан озганлар деб аталган кимсаларга танбеҳ бериш ва улардан безор эканлигини билдириш ҳамда уларни қаноатлантириб тинчлантириш учун эди. Улар Аллоҳни кўз билан кўришни сўрашганида, ҳазрати Мусо (алайҳис салом) уларнинг бу истагини рад этиб ва катта хатога йўл қўйганларини уларга айтиб, ҳақиқатни уларга ошкор қилдилар. Бироқ улар ўжарлик қилиб, ўз истакларида қаттиқ туриб олиб: «Биз Аллоҳни очиқ-аён кўрмагунимизча, сенга зинҳор иймон келтирмаймиз», дедилар. Ҳазрати Мусо (алайҳис салом) ҳам улар бу ишнинг маҳол ва номумкин эканлигини Аллоҳнинг Ўзидан ﴾لَن تَرَانِي﴿«Мени зинҳор кўра олмассан» ибораси билан эшитиб, ишонч ҳосил қилишлари ва шак-шубҳалар улардан бартараф бўлиши учун Аллоҳ таолога юзланиб деди:
﴿رَبِّ أَرِنِي أَنظُرْ إِلَيْكَ﴾
«Эй Раббим, Ўзингни менга кўрсатгин, токи Сенга қарай».
Агар дейилса: «Нега Мусо пайғамбар: «أَرِهِمْ يَنظُرُوا إِلَيْكَ» «Эй Раббим, Ўзингни уларга кўрсатгин, токи улар Сенга қарасинлар», деб айтмади?
Бу сўзга жавобан айтамиз: Зероки Аллоҳ таоло Мусо (алайҳис салом) билан гапирди ва улар ҳам эшитдилар. Улар Парвардигори оламнинг каломини эшитгач, Мусо пайғамбар Аллоҳнинг зотини кўришини ва улар ҳам у ҳазрат билан бирга Аллоҳни кўришни хоҳлашди. Бинобарин, уларнинг талаби эшитиш билан кўриш ўртасида нотўғри таққослаш асосида эди. Шунинг учун Мусо (алайҳис салом) деди:رَبِّ أَرِنِي أَنظُرْ إِلَيْكَ «Эй Раббим, Ўзингни менга кўрсатгин, токи Сенга қарай». Бошқа томондан Мусо (алайҳис салом) пайғамбарлик мавқеига эга бўлиши ва Аллоҳ таолога яқинлигига қарамай, у ҳазратнинг истаги қабул қилинмай, унга: «Бу сўраганинг зинҳор бўлмайди», деб айтилганда, бошқалар талабининг рад этилиши ошкора маълум. Бунга қўшимча, пайғамбарлар ўз умматининг раҳнамоси бўлиб, ҳар бир ишда уларга хитоб қилинса ёки улар кимгадир мурожаат қилсалар, буларнинг ҳаммаси умматга қайтади. Ҳазрати Мусо (алайҳис салом)нинг ﴾أَنظُرْ إِلَيْكَ﴿ «Сенга қарай» деган ушбу нутқи юзма-юз бўлиш ҳамда ташбеҳ [яъни Аллоҳни бошқа мавжудотларга ўхшатиш] ва соф тажсим маъносини ўз ичига олган бўлиб, бу талаб Мусо (алайҳис салом) қавмининг таклифи ва истагини баён қилиш учун айтилганидан дарак беради. Бу сўзларни айтувчи Мусо пайғамбар Аллоҳ таолони кўзга кўринадиган деб билиб, У буюк Зотни инсонларнинг кўз ўнгида қўйишдан йироқдир. Аллоҳ таолони танишда Восил ибн Ато, Умар ибн Убайд, Ан-Наззом, Абу Ҳузайл, Шайхайн ва бошқа илоҳиётчилардан кўра чуқурроқ ва мустаҳкамроқ бўлган киши қандай қилиб бундай гапни айтиши мумкин?!
Агар «لَنْ» калимаси бу оятда нима маънони англатади? деб сўралса,
Ушбу саволга жавобан айтамиз: «لَنْ» калимаси «لَا» англатадиган инкор маъносини таъкидлайди. «لَا» сўзи келажакни инкор этади. Масалан: «لَا أَفْعَلُ غَدًا» «Мен (бу ишни) эртага қилмайман», деймиз. Агар ушбу гапнинг инкорини таъкидламоқчи бўлсак, «لَنْ أَفْعَلَ غدًا» «Мен зинҳор эртага бу ишни қилмайман», деб айтамиз. Бунинг маъноси у ишни бажариш менинг шаън-ҳурматим ва мавқеимга тўғри келмайди, дегани ва худди шундай оятда келган:
﴿لَن يَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ ۖ﴾
«Агар барчалари [яратиш учун] тўплансалар-да, зинҳор ҳатто бир дона чивинни ярата олмаслар». (Ҳаж сураси, 73-оят)
Бинобарин, ﴾لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ﴿ «Кўзлар Уни идрок эта олмас» ояти келажакда кўз билан кўришни инкор этиш бўлиб, ﴾لَن تَرَانِي﴿ «Мени зинҳор кўра олмассан» ояти эса инкорни таъкидлаб, кўзга кўриниш Аллоҳ таолонинг сифатларига мос келмаслигини баён қилади.
Агар ﴾وَلَٰكِنِ انظُرْ إِلَى الْجَبَلِ﴿ «Лекин у тоғга қарагин» гапидаги қўшимча ибора ўзидан олдингисига қандай алоқаси бор? деб айтилса,
Саволга жавобан айтамиз: Унинг ўзидан олдингисига алоқаси «Менга қараш маҳол ва номумкиндир, демак уни Мендан сўрама.
Аммо унинг ўрнига тоғга қарашинг мумкинки, у тоғ сени ва сен улар учун Аллоҳни кўз билан кўришни сўраган кишиларни силкитади. Мен ўша тоғни нима қилишимни ва Мени кўз билан кўриш сўралгани туфайли тоғни қандай парчалаб юборишимни кўргин, токи сенга кўрсатганим бу буюк ишлар ва белги-нишоналар таъсирида ўз сўраганингни хатарли ва катта талаб деб билгин», деган маънони англатишдан иборат. Гўё Аллоҳ таоло Унга фарзанд нисбат берганда мисол қилиб келтирган нарсани Уни кўз билан кўришни сўраганда амалга оширган:
﴿وَتَخِرُّ الْجِبَالُ هَدًّا * أَن دَعَوْا لِلرَّحْمَٰنِ وَلَدًا﴾
«Тоғлар парчаланиб қулай, дейди. Роҳманнинг боласи бор, деганларга». (Марям сураси, 90 ва 91-оятлар)
﴾فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ﴿ «Агар тоғ ўз жойида мустаҳкам турса», илгари ўз ўрнида собит ва мустаҳкам турганидек, ﴾سَوْفَ تَرَانِي﴿ «Сен ҳам Мени кўргайсан». Оятининг бу қисми Аллоҳни кўз билан кўришни тоғнинг ўз ўрнида собит ва мустаҳкам қолишига боғлиқ ва шарт қилиб қўйган. Ҳолбуки, Аллоҳ таоло уни парчалаб ташлаб, ер билан яксон қилди. Ушбу оятдаги иборалар бир-бирига боғланиб бириккан ҳолда ажойиб ва ўзига хос тарзда баён этилган.
Масалан, истидрок маъносини [яъни ўзидан кейинги ибора ундан олдинги иборанинг маъносига зид бўлган маънони] англатувчи «لكن» сўзи билан гапни бир қарашдан Аллоҳ таолога ва бошқа қарашдан эса тоғга йўналтирган. Шунингдек, тоғнинг парчаланиб кетганлиги таҳдидини эса ушбу баёнот билан очиқлайди:
﴿فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِيۚ﴾
«Мени зинҳор кўра олмассан. Лекин мана бу тоғга қарагин, агар у ўз жойида мустаҳкам турса, сен ҳам Мени кўргайсан».
﴾فَلَمَّا تَجَلَّىٰ رَبُّهُ لِلْجَبَلِ﴿ сўзининг маъноси, Аллоҳ таолонинг куч-қудрати тоғда намоён бўлиб, Унинг фармони ва иродаси шунга қарор топганида, ﴾جَعَلَهُ دَكًّا﴿ тоғни парчалаб майда-майда қилиб ташлади. Бу ерда «دَكًّا» сўзи «مَدْكُوكًا» маъносида бўлиб, «ضَرْبَ الأمير» каби масдар [яъни феълнинг ўзаги, инфинитив] мафъул-бажарилмиш маъносида келган. «دَكَّ» ва «دَقَّ» сўзлари ҳам «شَكَّ» ва «شَقَّ» каби бир хил маънони англатади. Ушбу ояти каримадаги «دكًّا» сўзи «دَكَاءً» деб ҳам ўқилган. «دَكَاءً» ер юзасидан юқорироқда ўрнатилган байроқнинг номидир ёки «أَرْضًا دَكَاءً مُسْتَوِيَةً» мисолида текис ва силлиқ ер маъносига эга.
﴾خَرَّ مُوسَىٰ صَعِقًا﴿ «Мусо кўрган нарсасининг даҳшат ва қўрқувидан ҳушидан кетиб йиқилди». صَعِق сўзи فَعَلْتُه فَفَعِل бобидан бўлиб, صَعَقْتُهُ فَصَعِقَ дейилади. Бу сўзнинг келиб чиқиш ўзаги صَاعِقَةٌ «чақмоқ» калимасидан бўлиб, унга صَاقِعَةٌ ҳам дейилади: صَقَعَهُ феълининг маъноси, унинг бошига урди ва натижада у ўлик одам каби ҳушдан кетиб ерга йиқилди. Ҳадисда айтилишича, ҳазрати Мусо (алайҳис салом) беҳуш ҳолда ётганида фаришталар унинг ёнидан ўтаётиб, оёқлари билан уни тепиб: «Эй ҳайз кўрувчи аёлларнинг ўғли, Парвардигорингни кўришни тамаъ қилдингми?», дейишди. У ўзига келиб: «Сен пок ва муназзаҳсан, Мен сени кўз билан кўриш ва ҳоказолар каби Сенга номумкин бўлган нарсалардан пок ва йироқ деб биламан. Сени кўз билан кўришни сўрашдан даргоҳингга тавба қилдим ва мен Сени кўз билан кўриб бўлмасликка ҳамда ҳеч бир сезгилар билан идрок этилмаслигингга иймон келтирганларнинг биринчисиман», деди.
Агар агар Аллоҳни кўз билан кўришни сўрамоқлик сиз айтган мақсад учун бўлса, унда Мусо пайғамбар нимадан тавба қилди? дейилса,
Бунга жавобан айтамиз: Мусо пайғамбар ўша хавфли ва улуғ сўзни тўғри мақсадда бўлса ҳам, Аллоҳ таолонинг изнисиз тилга олгани учун тавба қилди. Бинобарин, Аллоҳ таоло ушбу оятда Уни кўз билан кўриш масаласини катта ва хавфли бир иш деб билиб, Уни кўз билан кўришни сўрашгани учун тоғни силкитиб, уни парчалаб юборди ва Бани Исроилнинг устига чақмоқ ёғдирди. Бу масаланинг ўта жиддий ва хавфли эканлигини кўрсатиш учун ҳатто Ўзининг калим [сўзлашган] пайғамбарини ҳам чақмоқ ва унинг таъсиридан сақлаб қолмади. Шундан сўнг Мусо (алайҳис салом) Парвардигорига тасбеҳ айтиб, Ундан паноҳ сўради ва Аллоҳни кўз билан кўришни сўрагани учун тавба қилиб: «Мен мўминларнинг биринчисиман», деди. Ислом аломатига эга бўлмиш Аҳли суннатдан бўлганлар қандай қилиб бу хавфли нарсани ўз мазҳаблари қилиб олганлари ўта ажабланарлидир!!
Оятнинг яна бир тафсири шуки, ﴾أَرِنِي أَنظُرْ إِلَيْكَ﴿ «Ўзингни менга кўрсатгин, токи Сенга қарай» оятидан кўзланган маъно шундан иборат: Қиёмат кунида одамларга очиқ-ойдин оят-мўъжиза кўрсатганинг ва натижада улар сени муқаррар равишда таниганларидек, Ўзингни аниқ ва равшан ҳолда менга танитгин. ﴿أَنظُرْ إِلَيْكَ﴾ Гўё мен Сенга қараб турганимдек Сени таниб олайин. Ҳадиси шарифда айтилганидек: «Парвардигорингизни худди ойни ўн тўртинчи кечада кўрганингиздек кўрурсизлар», яъни сизлар худди ойни тўла бўлганда аниқ ва равшан кўрганингиздек Парвардигорингизни ҳам очиқ-ойдин танийсизлар.
﴾قَالَ لَن تَرَانِي﴿ Яъни Мени бу йўл билан [кўз билан кўриш йўли билан] зинҳор таний олмайсан ҳамда Менинг белги-нишоналарим ва оят-мўъзижаларимни кўтаролмайсан, лекин тоғга қарагин, Мен унга намоён бўламан ва Ўз оят-мўъжизаларимдан бир оят-мўъжизани ошкор этаман. Агар тоғ ўша оят-мўъжизанинг тажаллий этиши [намоён бўлиши] олдида мустаҳкам ва барқарор тура олиб, нобуд бўлмаса, сен ҳам унинг қаришисида собит ва мустаҳкам тура оласан ва бунга кучинг етади. ﴾فَلَمَّا تَجَلَّىٰ رَبُّهُ لِلْجَبَلِ﴿ Қачонки Аллоҳнинг куч-қудрати ва буюклигининг оят-нишоналаридан бири тоғга намоён бўлганида, ﴿جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسَىٰ صَعِقًا﴾ Мусо кўрган нарсасининг буюклиги таъсирида ҳушдан кетиб йиқилди. ﴾فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ﴿ Мусо пайғамбар ўз сўрови ва жасоратидан тавба қилиб: ﴾وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ﴿ «Мен Сенинг буюклигинг ва улуғворлигингга ҳамда ҳеч нарса Сенинг жазоинг ва қудратингга қарши тура олмаслигига иймоним бор», деди.[3]
Юқорида келтирганларнинг ҳаммаси буюк аллома Замахшарийнинг сўзлари эди. Биз кўзлаган масалани исботлаш учун шу миқдорда келтирилган маълумотлар ва изоҳлар етарли бўлиб, Ашъариялар ушбу оятдан фойдаланиш учун зикр қилган масалаларни ҳамда соф танзеҳ ақидасига ёндашувчилар уларга нисбатан баён қилган хато-камчиликларни келтиришни лозим топмадик.
Фойдаланилган манбалар:
[1]. «Ал–Иҳтижож» китобида ушбу сўзнинг ўрнига шундай ёзилган: «جلَّ أن يُرَى» «Аллоҳ таоло кўзга кўринишдан буюкдир» ва Ал-ъуюн китобида: «Аллоҳ таоло кўзга кўринишдан пок ва муназзаҳдир», дейилган ва ушбу китобнинг бошқа нусхасида эса шундай битилган: «Аллоҳ таоло кўзга кўринишдан азизроқ ва юксакроқдир».
[2]. Юқоридаги ҳадиснинг манбаи:
- Шайх Садуқ, «Ат-Тавҳид», «ما جاء في الرؤية» «Аллоҳни кўз билан кўриш ҳақида келган ҳадислар» боби, 122-бет.
- Абу Мансур Аҳмад ибн Али ибн Абу Толиб Ат-Табарсий, «Ал-Иҳтижож», 2-жилд, 220-бет.
- Аллома Муҳаммад Боқир Мажлисий, «Биҳорул анвор», 13-жилд, 218-бет.
[3]. Жоруллоҳ Замахшарий, «Тафсирул Кашшоф», 2-жилд, 153-бетдан 157-бетгача, Аъроф сурасининг 143-ояти тафсирида.
